Krótka Historia Polskiego Kina „Aria dla atlety”

KRÓTKA HISTORIA POLSKIEGO KINA jest kolejna formą działań realizowanych z inicjatywy Stowarzyszenia Kin Studyjnych, mających na celu wsparcie kin studyjnych.

To wyjątkowy projekt, który pozwoli szerokiemu gronu odbiorców zapoznać się z polską klasyką filmową na dużym ekranie.

„Przegląd Krótka Historia Polskiego Kina zrodził się z… miłości do kina i ogromnej potrzeby przywrócenia na srebrny ekran najwybitniejszych dzieł polskiej kinematografii, które w swoim czasie sprawiły, że polskie kino stało się rozpoznawalne na arenie międzynarodowej.

W ciągu najbliższych dziesięciu miesięcy zaprosimy widzów kin studyjnych w całej Polsce na dziesięć filmów dziesięciu Mistrzów, których dzieła ukształtowały obraz polskiego kina w latach 60. i 70. XX wieku. Filmów, które kochamy, ale do tej pory w znakomitej większości mogliśmy je obejrzeć wyłącznie w telewizji. A jakie wrażenie mogą zrobić na dużym ekranie? Czy się zestarzały, a może przetrwały próbę czasu i znów zachwycą nas swym pięknem i uniwersalnym przekazem?

Dzięki znakomitej współpracy z WFDiF oraz DI Factory i przy wsparciu ze strony PISF, możemy zaprezentować miłośnikom X Muzy arcydzieła polskiej kultury w wersji odrestaurowanej cyfrowo.

Cykl Krótka historia polskiego kina! otworzy projekcja nagrodzonego na festiwalu w Wenecji dramatu „Popiół i diament” w reżyserii Andrzeja Wajdy.

Polska kinematografia jest jedną z najciekawszych spośród wielkich narodowych kinematografii 2 połowy XX wieku. Mimo burzliwej historii, cenzury, kolejnych załamań ekonomicznych i społecznych nasi twórcy i twórczynie tworzyli dzieła wybitne i na stałe wpisane do światowego kanonu. Oglądając te filmy, od kluczowych dla szkoły polskiej lat 50. i 60. przez megaprodukcje lat 70. po kino moralnego niepokoju lat 80., możemy przez ich pryzmat poznać zarówno kolejne prądy artystyczne jak i obraz zmieniającej się rzeczywistości społeczno-ekonomicznej i produkcyjnej polskiego kina, i co za tym idzie zyskujemy wgląd w polskie imaginarium kolejnych dekad. Historia naszej kinematografii to także historia polskich reżyserów i reżyserek.

W przeglądzie Krótka historia polskiego kina skupiliśmy się na prezentacji wybranych tytułów największych twórców i twórczyń głównego nurtu. Jak zmieniała się wrażliwość filmowców? Czy czerpali oni z europejskiego i światowego kina czy tworzyli nową jakość? Jak wpływały na nich zmiany społeczne i geopolityczne? W końcu: jak polskie kino rezonowało za granicami naszego kraju? Przegląd jest unikatową możliwością przypomnienia najważniejszych, poddanych cyfrowej rekonstrukcji, dzieł powstałych nad Wisłą na dużych, kinowych ekranach i poprzez nie zajrzenia pod podszewkę zmian, jakie zachodziły w ciągu kolejnych dekad PRL-u.

Lista tytułów:

1. Popiół i diament – Andrzej Wajda, 1958 – 11.02.2023
2. Pociąg – Jerzy Kawalerowicz, 1959 – 24.03.2023
3. Do widzenia, do jutra – Janusz Morgenstern, 1960 –  22.04.2023
4. Nikt nie woła – Kazimierz Kutz, 1960 – 03.05.2023
5. Zezowate szczęście – Andrzej Munk, 1960 – 09.06.2023
6. Sanatorium pod klepsydrą – Wojciech Jerzy Has, 1973 – 22.07.2023
7. Barwy ochronne – Krzysztof Zanussi, 1976 – 31.08.2023
8. Aria dla atlety – Filip Bajon, 1979 – 23.09.2023
9. Gorączka – Agnieszka Holland, 1981 – 28.10.2023
10. Przypadek – Krzysztof Kieślowski, 1981 – 26.11.2023

Popiół i diament – Jerzy Kawalerowicz , 195 seans 11.02.2023 godzina 19:30

Maciek Chełmicki (Z. Cybulski), młody akowiec otrzymuje rozkaz zastrzelenia sekretarza KW PPR w przededniu zakończenia drugiej wojny światowej. W tym samym czasie poznaje Krystynę (E. Krzyżewska), barmankę w hotelu. Rozdarty między poczuciem obowiązku a rodzącym się uczuciem będzie musiał dokonać wyboru. Tej nocy trwa bankiet z okazji zwycięstwa. Poranek okaże się dla bohatera tragiczny w skutkach.

Film Andrzeja Wajdy zapisał się w historii polskiej kultury i światowego kina jako film ikoniczny dla Szkoły Polskiej oraz symbol narodowej kinematografii. Mimo że był adaptacją popieranej przez władze Polski Ludowej powieści Jerzego Andrzejewskiego „Zaraz po wojnie” (1947), nie realizował zamówienia władzy, gdyż przeniósł uwagę i sympatię widzów ze starego komunistycznego działacza na młodego akowca , podkreślając tragizm jego losu. Co więcej, zupełnie porzucił estetykę socrealizmu na rzecz nowej estetyki obrazu, gry aktorskiej, niejednoznacznej oceny moralnej.

Uznany za najlepszy film polski 1958 roku przez redakcję czasopisma „Film”, zdobył szereg nagród za granicą: m.in. FIPRESCI w Wenecji (1959), nagrodę Kanadyjskiej Federacji Stowarzyszeń Filmowych w Vancouver (190), nagrody krytyki filmowej w Niemczech Zachodnich i w Czechosłowacji. Reżyser powrócił do bohaterów filmu po 35 latach w filmie „Pierścionek z orłem w koronie” wg powieści Aleksandra Ścibora-Rylskiego. Zrekonstruował słynną scenę z lampkami spirytusu z udziałem aktorów młodego pokolenia, którym przyglądają się bohaterowie „Pierścionka…”. Film zajął 7 miejsce wśród najciekawszych filmów polskich XX wieku w ankiecie „Polityki” w 1999.

Pociąg – Jerzy Kawalerowicz , 1959 seans 24.03.2023 godzina 17:00

Kameralne studium psychologiczne, poetycka opowieść o samotności, a jednocześnie zbiorowy portret Polaków końca lat pięćdziesiątych ubiegłego wieku. Dwoje przypadkowych podróżnych spotyka się w przedziale sypialnym. Subtelna gra ich emocji – od wzajemnej niechęci do pozbawionej perspektyw bliskości – rozgrywa się na tle stłoczonego w pociągu ludzkiego mikrokosmosu.

Pomysł na film podsunęło życie: Jerzy Kawalerowicz jechał kiedyś nad morze w damskim przedziale sypialnym z przeżywającą kryzys kobietą, która przez noc opowiedziała mu historię swojego życia. Reżyser, szukając najlepszego sposobu na filmową wersję tej opowieści, postanowił umieścić niemal całą akcję w pociągu. Trwa ona tyle, ile kurs nocnego ekspresu na Hel, a bohaterami są stłoczeni w jego ciasnych wnętrzach pasażerowie. Widz wie o nich tylko tyle, ile dowiedzieć się można o przypadkowych towarzyszach podróży – znudzona małżonkiem kokietka uwodzi kogo może, były więzień obozu koncentracyjnego walczy z bezsennością, stare kobiety jadą na pielgrzymkę, wakacyjny podrywacz poluje na zdobycz. Punktem zwrotnym wydaje się moment pojawienia się milicji i informacja, że w pociągu znajduje się morderca…

Film z jednej strony jest grą konwencjami thrillera i melodramatu, z drugiej – rodzajem pełnego niedopowiedzeń, poetyckiego szkicu. Melancholijny nastrój współtworzy muzyka, zwłaszcza balladowa wokaliza Wandy Warskiej stanowiąca motyw przewodni filmu. Ze współczesnej perspektywy nocna podróż to metafora życia, a cały Pociąg to nostalgiczny powrót do najlepszego okresu w historii polskiego kina.

Do widzenia, do jutra – Janusz Morgenstern , 1960 seans 22.04.2023 godzina 17:00

Ona, Francuzka, córka dyplomaty, od niedawna pełnoletnia. On, Polak, artysta teatralny, jeszcze do niedawna student. Spotykają się przypadkiem latem w Gdańsku, gdzie on opiekuje się teatrzykiem studenckim Tik-Tak. Marguerite (T.Tuszyńska) to nowoczesna, praktyczna dziewczyna, która podróżuje ze swoim ojcem i jak się wydaje, nie cierpi z powodu częstej zmiany miejsc i kręgu znajomych. W Gdańsku cieszy się zresztą wielkim powodzeniem. Jacek (Z.Cybulski) to romantyczny, młody mężczyzna, który marzy o idealnej miłości, odpornej na przyziemne realia. Zbliżą się do siebie na chwilę, mimo bariery językowej i rozbieżnych planów.

Filmowy teatrzyk Tik-Tak to w istocie legendarny gdański studencki teatrzyk Bim-Bom (1954-60), którego opiekunem artystycznym był właśnie Zbigniew Cybulski, wówczas aktor Teatru Wybrzeże. Do studentek i studentów Politechniki Gdańskiej dołączyli Bogumił Kobiela (współautor scenariusza razem z Cybulskim i Wilhelmem Machem) oraz studenci Wyższej Szkoły Sztuk Plastycznych: Jacek Fedorowicz i Wowo Bielicki. W filmie w epizodach zagrał również Roman Polański, a muzykę skomponował Krzysztof Komeda. W roli Marguerite – słynna „Tetetka”, czyli Teresa Tuszyńska, aktorka niezawodowa, laureatka konkursu „Przekroju” dla amatorek, popularna modelka „Mody Polskiej”. Debiut reżyserski Janusza Morgensterna zdobył nagrody na Międzynarodowym Festiwalu Filmowym w Standfordzie (1961) – za reżyserię oraz w Melbourne (1961) – za zdjęcia Jana Laskowskiego.

Nikt nie woła – Kazimierz Kutz, 1960 seans 03.05.2023 godzina 17:00

Z końcem wojny na Ziemie Zachodnie zmierzają pociągi pełne ludzi myślących o rozpoczęciu życia od nowa. Transport przesiedleńców, wśród których znajduje się Bożek, przybywa do Zielna. Podróż Bożka wyniknęła z chęci zerwania z podziemiem i ucieczki przed karą za niewykonanie rozkazu. „Nie zabiłem czerwonego” – mówi sam do siebie. Bożek urządza sobie pokój i podejmuje pracę w wytwórni win.

Z poznaną tu Lucyną zaczyna go łączyć uczucie, ale strach przed wyrokiem wyklucza jakąkolwiek szczerość. Chłopak szamocze się z samym sobą, próbuje ostudzić miłość do Lucyny przelotnymi związkami z Niurą i Olgą. Pewnego dnia w miasteczku dostrzega Zygmunta – kolegę z organizacji, co prowokuje ucieczkę Bożyka na wieś. Ale po przemyśleniu własnej sytuacji podejmuje ryzyko powrotu do Lucyny.

Jeden z najpiękniejszych plastycznie polskich filmów. Wystylizowane czarno-białe zdjęcia oddają stan duszy pary młodych ludzi zupełnie zagubionych w nowej rzeczywistości i księżycowym pejzażu miasteczka zaludnionego przez przypadkowych mieszkańców.

Zezowate szczęście – Andrzej Munk, 1960 seans 09.06.2023 godzina 17:00

Jan Piszczyk (Bogumił Kobiela), posiwiały od doświadczeń życiowych, prosi naczelnika, aby pozwolił mu zostać w więzieniu, bo dopiero za kratkami przestał go prześladować pech. Od dziecka starał się sprostać oczekiwaniom innych, ale los wydawał się z niego drwić. Jako syn krawca pragnął być dobrym uczniem i wzorowym harcerzem, ale skompromitował się na defiladzie. Na studiach został korepetytorem pięknej panny (Barbara Kwiatkowska), a stał się powiernikiem jej matki, majorowej. Z powodu dużego nosa padł ofiarą antysemickich prześladowań, a zarazem znalazł się wśród narodowców niszczących sklepy żydowskie, za co pobiła go policja. W czasie kampanii wrześniowej przymierzył polski mundur i z miejsca trafił do niewoli. Zdemaskowany przez oficerów, został wzięty za szpiega. Nie lepiej powiodło mu się w organizacji podziemnej. Po wojnie gorliwie włącza się w budowę Polski Ludowej. Robi karierę w biurokracji i propagandzie, która wali się z powodu jednego niepoprawnego zdania wypisanego w gazetce ściennej. Niestety, naczelnik nalega na opuszczenie więzienia. Strażnicy wyrzucają Piszczyka za bramę.

Jedno z najważniejszych dzieł szkoły polskiej i rola życia Bogumiła Kobieli. Andrzej Munk  dowiódł Zezowatym szczęściem swoich wybitnych umiejętności w dziedzinie komedii, a tym samym istnienia komediowego nurtu szkoły polskiej. Mozaika stylów i poetyk, od komedii niemej, przez groteskę, tragikomedię, film wojenny i powiastkę filozoficzną, stanowi odautorską sugestię, że pechowy bohater jest sterowany przez siły potężniejsze od niego. Ucieczka od wolności jest właściwie ucieczką od ducha czasów. Film powstał według scenariusza Jerzego Stefana Stawińskiego, czołowego scenarzysty szkoły polskiej, autora opowiadania Sześć wcieleń Jana Piszczyka (1959). Dalszy ciąg historii bohatera wyreżyserował Andrzej Kotkowski w filmie Obywatel Piszczyk (1988) z główną rolą Jerzego Stuhra. Oryginalną kontynuacją stał się po latach autorski Obywatel (2014) Jerzego Stuhra.

Sanatorium pod klepsydrą – Wojciech Jerzy Has, 1973 seans 22.07.2023 godzina 17:00 

Józef (J.Nowicki) przyjeżdża do sanatorium, gdzie przebywał przed laty jego zmarły ojciec, Jakub (T.Kondrat). Podróż okazuje się podróżą w czasie i w przestrzeni, po labiryncie przeszłości. Pozwala mu przeżyć w nadrealistycznej formie sceny z dzieciństwa, z wyobraźni. Klamrą kompozycyjną jest podróż pociągiem, a ślepy konduktor uosabia zachętę do spojrzenia wewnątrz, a nie na otaczający nas materialny świat. Doktor (G.Holoubek) kwateruje Józefa w pokoju ojca, który jak inni pacjenci przebywa na granicy życia i śmierci, w półśnie. Matka, jak się wydaje, pogrążyła się w amnezji. W drodze z żydowskiej szkoły odwiedza namiętną ciotkę Adelę, gdzie odkrywa, że karty Wielkiej Księgi służą jej do pakowania mięsa. Zdumiony odnajduje ojca na targowisku.

Adaptacja surrealistycznej prozy Brunona Schulza, w tym tytułowego opowiadania (1937), które jest swoistą kontynuacją zbioru Sklepy cynamonowe. Autor należał do najwybitniejszych prozaików okresu międzywojnia, zajmował się też rysunkiem i krytyką literacką, padł ofiarą Zagłady. Reżyser sięgnął po jego utwór przez pokrewieństwo wyobraźni i zainteresowanie wędrówką po labiryntach czasu, ale też w geście przypomnienia o tradycji żydowskiej po tragicznym marcu 1968 roku w Polsce. Filmowe sanatorium mieści się w willi Zagłobin w Konstancinie-Jeziornej (1911).

Film doceniony na międzynarodowych festiwalach filmowych: Nagrodą Jury w Cannes (1973) oraz Złotym Asteroidem w Trieście (1974). Na Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych w Gdańsku nagrody zdobyli scenografowie: Jerzy Skarżyński i Andrzej Płocki (1974).

Barwy ochronne – Krzysztof Zanussi, 1976 rok, 31.08.2023 seans godzina 18:00

Jedno z czołowych dzieł „kina moralnego niepokoju” epoki gierkowskiej, wyróżniające się z pośród innych filmów tego nurtu, silnym nasyceniem cierpkiego, wręcz sarkastycznego humoru.

Uniwersytecki ośrodek sportowy gdzieś w Polsce gości letni obóz akademickich językoznawców – studentów i kadrę naukową. W tych, tak pięknych okolicznościach przyrody, rozgrywa się pełna środowiskowych emocji walka o laur najlepszej prelekcji, spośród przygotowanych przez studentów. Docent Jakub Szelestowski powodowany zjadliwą ciekawością natury ludzkiej, toczy nieco mefistofeliczną, psychologiczno-intelektualną grę z młodym, wrażliwym lecz jeszcze nieco naiwnym adiunktem Jarosławem Kruszyńskim. Stawka, wbrew pozorom, jest dla docenta dość wysoka – jest nią nie, tyle chęć rewizji idealistycznego oglądu świata przed niedoświadczonego magistra, co potrzeba udowodnienia przez docenta samemu sobie, słuszności dokonanego kiedyś wyboru własnej postawy życiowej. Wyboru, który jakby chciał w to wierzyć docent, podyktowany był racjonalnością, a nie cynizmem. Wydarzenia, które na spokojnym obozie naukowym, przybiorą nieoczekiwanie burzliwy, a nawet pół kryminalny charakter, przeniosą ten smaczny, lecz z początku czysto teoretyczny dyskurs dwóch protagonistów, na boleśnie realną płaszczyznę.

Różnobarwna galeria brawurowo zagranych przez aktorów postaci, błyskotliwe dialogi, dowcip i spójność narracji czynią ten klasyczny dla współczesnego odbiorcy film, obrazem dającym bardzo wiele satysfakcji w odbiorze. Kreacja Zbigniewa Zapasiewicza jako docenta Szelestowskiego, przeszła do annałów polskiego kina.

Aria dla atlety – Filip Bajon, 1979 rok, 23.09.2023 seans godzina 16:00

Góralewicz (K. Majchrzak), młody chłopak z Galicji trafia do cyrku jako początkujący zapaśnik. Charyzmatyczny szef cyrku (W. Pszoniak) organizuje zastawy pod walki atletów. Tam Góralewicz poznaje przyszłych przyjaciół: Bolka (R.Wilhelmi), który zjada koty i Cyklopa (B. Bilewski), pół ślepego z wysiłku. Tam też doświadcza upokorzenia ze strony braci Abs. Od tej chwili będzie ich ścigał z zemsty po całej Europie. W wyniku porachunków między właścicielami cyrków przyjaciele muszą uciekać. Bolcio ginie w walce z bykiem, Cyklop umiera. W Charlottenburgu Góralewicz występuje w sali operowej obok słynnego tenora. Potem trafia do Casino de Paris, gdzie jego niegdyś pierwszy szef jest obecnie kelnerem. Zapaśnik żeni się z dekadentką, wytworną Cecylią (P. Raksa). Nie pali się już do walki, sam ulega dekadencji, ale staje naprzeciw jednego z braci Abs. Zdobywszy wszystko, nie czuje satysfakcji.

Spektakularny debiut Filipa Bajona zachwycał nieposkromioną wyobraźnią, plastycznością wizji i odmiennością od tego, co proponowało polskie kino w okresie moralnego niepokoju. Film przywoływał estetykę malarstwa i grafiki przełomu wieków, a awanturnicza historia z mnóstwem fascynujących bohaterów budziła skojarzenia z filmami Frederica Felliniego i Kena Russella.

Reżyser zdobył Nagrodę za debiut na Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych w Gdańsku, a Jerzy Zieliński Nagrodę za zdjęcia (1979). W Koszalinie film zdobył Nagrodę za film fabularny i Nagrodę Dziennikarzy. Krzysztof Majchrzaka uhonorowano Nagrodą im. Zbyszka Cybulskiego (1980). Na Międzynarodowym Festiwali Filmów Autorskich w San Remo reżyser otrzymał Nagrodę za debiut (1980).

Przed seansami wysłuchamy prelekcji przygotowanych przez Tomasza Kolankiewicza.

Tomasz Kolankiewicz to filmoznawca i historyk filmu, wykładowca i prowadzący prelekcje i rozmowy o filmie. Dyrektor Artystyczny Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych w Gdyni. Wykładowca Łódzkiej Szkoły Filmowej i Warszawskiej Szkoły Filmowej. Kurator filmowy współpracujący z telewizją, festiwalami filmowymi, Nowym Teatrem w Warszawie. Między 2008 a 2017 rokiem redaktor programowy w redakcji filmowej TVP Kultura. Wydawca reżyser i prowadzący telewizyjnych audycji kulturalnych.

 

Organizator przeglądu: Stowarzyszenie Kin Studyjnych

Kurator przeglądu: Tomasz Kolankiewicz

Partnerzy: WFDiF, DI Factory

Przegląd współfinansowany ze środków Polskiego Instytutu Sztuki Filmowej